Kultura >
Literatura Literatura w języku gyyz
Początki literatury etiopskiej sięgają co najmniej IV w.n.e. Z tego okresu pochodzą jej najstarsze odnalezione dotąd zabytki. W owym czasie Etiopia istniała jako potężne królestwo Aksum, w którym język gyyz był zarówno językiem dworu, jak i literatury. Sytuacja ta utrzymała się przez cały czas rozkwitu Aksum, tj. do ok. X wieku. Potem Aksum podupadło i wówczas gyyz stopniowo wyszedł z użycia codziennego, pozostał jednak językiem literatury aż do XIX wieku. Do dziś pozostaje zaś językiem liturgii w Kościele Etiopskim. Mamy więc do czynienia ze swoistym rozdźwiękiem – przez kilkaset lat w Etiopii innym językiem mówiono, innym pisano. Często porównuje się sytuację języka gyyz do sytuacji
łaciny w średniowiecznej Europie.
Literatura w gyyz pojawiła się w Etiopii mniej więcej równocześnie z chrześcijaństwem, a co za tym idzie, była to w dużej mierze literatura religijna – i tendencja ta utrzymała się właściwie do końca istnienia tradycji literackiej w tym języku. Oprócz tematyki religijnej rozwinięto również historiografię.
Początkowo twórcy etiopscy czerpali inspirację z literatury syryjskiej, greckiej czy koptyjskiej, z tych języków dokonywali też licznych przekładów, niemniej udało im się uniknąć zwykłego naśladownictwa. Jak już zostało objaśnione we wstępie, tłumaczenia zawsze były wzbogacane elementami kultury etiopskiej i dostosowywane do rodzimego kunsztu literackiego. Stąd etiopska literatura od początku cechowała się dużą oryginalnością.
Tradycyjnie literaturę w gyyz dzieli się na dwa główne okresy:
- okres aksumski (od IV do VIII-X wieku)
- okres zaczynający się powrotem dynastii salomońskiej w XIII w. i kończący się zastąpieniem w literaturze języka gyyz językiem amharskim w XIX w.
Okres aksumskiTo właśnie z okresu aksumskiego pochodzą najstarsze zabytki literatury etiopskiej: kamienne inskrypcje aksumskie, w tym
inskrypcje króla Ezany, za panowania którego Etiopia przyjęła chrzest. Inskrypcje, w zależności od tego, z którego wieku pochodziły, redagowane były nie tylko w
gyyz, ale również w językach:
greckim,
sabejskim oraz w jakimś języku południowoarabskim zbliżonym do sabejskiego.
Dokonano wówczas również przekładu Biblii na gyyz na podstawie różnych wersji greckich, a także koptyjskich. Dokładna data tłumaczenia pozostaje nieznana. Razem z Biblią przetłumaczono też wiele apokryfów oraz
Kanon Pisma Świętego.
Inne etiopskie tłumaczenia z greki z tamtego okresu to między innymi
Kieryllos (dwie części to przekład z greki, trzecia część – z arabskiego),
Fisalgos, reguły (klasztorne) Pachomiusza z Tabenisi,
Żywot Pawła z Teb,
Żywot św. Antoniego oraz
Rozprawy o Antychryście Hipolita.
Kieryllos (Cyryl) jest etiopską antologią tekstów patrystyczno-dogmatycznych autorstwa Cyryla Aleksandryjskiego i innych Ojców Kościoła obecnych na soborze w Efezie w 431 roku. Ich główna treść to argumenty świadczące o jedności dwóch natur Chrystusa.
Fisalgos to utwór ludowy powstały w Egipcie i licznie przekładany w krajach wschodniego chrześcijaństwa. Ze względu na pewne cechy utworu, nie jest wykluczone, że to swego rodzaju przedchrześcijańska wersja Pisma Świętego. Dzieło to objaśnia wszystkich przedstawicieli świata przyrody w sposób duchowy i ukazuje różne ich związki z Chrystusem, szatanem, Kościołem i człowiekiem.
Jak ukazują powyższe przykłady, dzieła tamtego najwcześniejszego okresu literatury etiopskiej były rzeczywiście ściśle powiązane z przyjętą przez Etiopczyków wiarą. Wszystkie utwory w jakiś sposób nawiązywały do Boga. Mało była ważna postać autora i jego indywidualny styl (nie oznacza to braku dbałości o formę, wręcz przeciwnie). Dużo większą wagę przywiązywano do poszczególnych tradycji i ośrodków kulturalnych, z których dany pisarz się wywodził. Twórca jako taki mógł więc pozostać anonimowy, liczyło się za to, w jakims ośrodku się kształcił albo z jakiego klasztoru pochodził. Warto bowiem przypomnieć, że duchowieństwo stanowiło elitę intelektualną ówczesnej epoki.
Literatura gyyz od XIII do XIX wieku
W drugi okresie literatury gyyz wyróżnia często także następujące 3 podokresy:
1)okres od panowania Amde Tsyjona (1314-1344) do początku XV w.;
2)okres od panowania Zery Jaykoba (1434-1468) do lat 20. XVI w.;
3)od drugiego dziesięciolecia XVI w. do XIX w.(z pewnymi wyjątkami do wpółczesności), tj. do końca literatury gyyz.
1) Po upadku Aksum podupadła również jego literatura i dopiero za panowania Amde Tsyjona doszło do jej ożywienia (o twórczości literackiej między X a XIII wiekiem wiadomo bardzo niewiele).
To na ten okres przypada działalność słynnego
abuny Abba Selama, z pochodzenia Kopta. W latach 1348/50-1388/90 był metropolitą Kościoła Etiopskiego (w tamtych czasach tylko duchowni pochodzenia koptyjskiego mogli nim zostać). Przetłumaczył on na gyyz wiele dzieł koptyjskich, np. różne żywoty świętych, homilie (np.
Filkysjusa),
Pytania i odpowiedzi na temat życia monastycznego,
Gybre hymamat (
Dzieje męki Chrystusa). To ponoć dzięki jego inspiracacji i zachętom przetłumaczono też takie dzieła jak
Uyddasie Maryam (
Pochwała Maryi),
Gedle Samajtat (
Akta męczenników) i
Gedle hauarjat (
Akta apostołów). Dzięki tym wszystkim przekładom zyskał sobie przydomek
Meterguem, czyli Tłumacz.
Wśród istotnych tłumaczeń należy także wymienić
Synkyssar oraz dzieła pseudoapostolskie, np.
Dideskelja (
Didaskalia),
Metshafe kidan ze-ygzi-yne Ijesus Krystos (
Testament Pana Naszego Jezusa Chrystusa) i
Sienodos (
Synodos).
Synkyssar (
Synaksariusz) to etiopski zbiór żywotów świętych, do dziś bardzo ważny w życiu religijnym Etiopczyków. Pierwszego przekładu z języka arabskiego dokonał ok. XV w. mnich Szymon z egipskiego klasztoru św. Antoniego, następnie zaś żywoty te uzupełniano na przestrzeni wieków, już według etiopskiej estetyki i potrzeb (tzn. dopisywano żywoty kolejnych, przeważnie etiopskich, swiętych).
Didaskalia zostały przetłumaczone na etiopski (tj. gyyz) z języka arabskiego (prawdopodobnie przez
abunę Selama) , zaś wersja arabska różni się nieco od innych wersji (jest tłumaczona z
Konstytucji apostolskich, dla których
Didaskalia były podstawą, punktem wyjścia). Oryginał tekstu w języku greckim jednakże zaginął, pozostało jedynie jego tłumaczenie na syryjski.
Didaskalia to bardzo liczny zbiór rozporządzeń kościelnych powstały w III w. w północnej Syrii.
W XIV-XV wieku powstało też, oprócz licznych jak zwykle przekładów, wiele oryginalnych utworów etiopskich, m.in. w ramach typowej dla etiopskiej twórczości tamtego okresu, specyficznej formy ksiąg liturgicznych, obejmującej opisy i reguły rytuałów chrztu, bierzmowania czy pogrzebu (
Metshafe gynzet) oraz formularz liturgii eucharystycznej (
Kyddasie).
Wtedy powstało również jedno z najsłynniejszych dzieł literatury etiopskiej –
Kebra Nagast czyli chwała królów Abisynii. Jego autorem był
nybure yd Izaak. Jego autorstwo polegało jednak nie tyle na stworzeniu dzieła od podstaw, co na zebraniu, przetłumaczeniu i ułożeniu w całość różnych wersji krążącej po Etiopii od dawna legendy o królowej Saby.
Wielu etiopistów uważa, że utwór powstał, a następnie został starannie rozpowszechniony pośród społeczeństwa etiopskiego, aby wyjaśnić i wzmocnić pretensje rodziny królewskiej do władzy. Otóż
Kebra Nagast opowiada o tym, jak etiopska królowa Makeda rodzi syna króla Salomona. Syn ten, Menelik, potem obejmuje po niej władzę, inicjując w ten sposób w Etiopii rządy tzw. dynastii salomońskiej, której władza miała pochodzić od Boga.
Kebra Nagast miała jakoby pomóc w restauracji tej dynastii, która powróciła na tron w XIII w. Dzieło to niemniej służyło też w dziejach państwa jako utwór liturgiczny, gdyż opowiada również o tym, jak Arka Przymierza trafiła do Etiopii. Wykorzystano ją ponownie jako narzędzie polityczne za rządów Menelika II w XIX w. Jakby jednak nie oceniać wagi politycznej tego dzieła, jest ono niewątpliwie bardzo ważnym osiągnięciem oryginalnej literatury etiopskiej. Więcej o tej legendzie:
Kebra Nagast .
Drugim ważnym utworem oryginalnym jest
Syrate Mengyst (
Prawidła cesarstwa), zbiór różnego rodzaju reguł ceremoniału dworskiego, podziału stopni dworskich i wojskowych, jak również kapłańskich, sędziowskich i urzędniczych, stanowił zatem swoisty poradnik czy też podręcznik mówiący o tym, jak należy prowadzić dwór oraz państwo. Księga ta, podobnie jak
Synaksariusz, była od momentu powstania (za panowania Amde Tsyjona) wielokrotnie poszerzana o kolejne informacje i przepisy. Istnieje też jej kilka różnych wersji, właśnie z powodu wielokrotnego kopiowania i dopisywania kolejnych danych.
Także za panowania Amde Tsyjona powstał w Etiopii urząd dziejopisarza (tzw.
tsehafie tyyzaz – 'spisujący rozkazy') i napisano pierwszą kronikę królewską, którą zapoczątkowano etiopską tradycję historiograficzną.
Dzięki licznym kontaktom z krajami śródziemnomorskimi do Etiopii docierały różne dzieła popularne w tym czasie w Europie i na Bliskim Wschodzie. Były one tłumaczone i często wzbogacane, zgodnie z etiopskim zwyczajem, w 'cechy lokalne'. Wymienić tu trzeba
Teamre Maryam (
Cuda Maryi lub
Księga cudów maryjnych) czy
Powieść o Aleksandrze Wielkim, a także
Żywoty świętych i
Żywoty męczenników, a także
Historię Żydów (
Ziena Ahjud) Józefa ben Goriona przetłumaczoną na gyyz z arabskiego. Powstają też podobne utwory oryginalne:
Metshafe mystir ze-semaj ue-mydyr (
Księga tajemnic niebieskich i ziemskich) oraz
Ziena Yskendyr (
Historia Aleksandra).
2) Kolejnym etapem w rozwoju literatury etiopskiej było panowanie cesarza Zera Jaykob. Był to władca zdecydowany i świadomy tego, co chce osiagnąć. Objął władzę w sile wieku, jako człowiek doskonale wykształcony, życiowo doświadczony i obyty w sprawach dworskich. Od razu przystąpił do realizacji swoich zamierzeń. Dążył do centralizacji władzy i zjednoczenia państwa, a także Kościoła Etiopskiego. Jako mądremu i dalekowzrocznemu politykowi udało mu się osiągnąć bardzo wiele. (Był on nota bene jednym z władców opiewanych w staroamharskich
Pieśniach Królewskich, patrz
Literatura w języku amharskim). Jego silna osobowość odcisnęła swe piętno także na literaturze. Sam opracował szereg dzieł filozoficznych i teologicznych (
Metshafe milad, tj.
Księga narodzin [Chrystusa]) oraz nadzorował prace nad wieloma innymi. Na jego rozkaz powstał także jeden z piękniejszych utworów literatury etiopskiej,
Arganone Uyddasie (
Harfa pochwały), napisany przez
abbę Gijorgisa (przydomek
Ormianin) ok. 1440 roku. Dzieło to, inspirowane tekstami biblijnymi i apokryfami, wyróżnia się niezwykle pięknym językiem i nietypowym, pozbawionym rymów stylem.
Tradycyjnie dla literatury etiopskiej, pisano także wiele żywotów świętych i mnichów oraz różne kazania.
Ważnym utworem tego okresu jest z pewnością księga pieśni liturgicznych Kościoła Etiopskiego,
Dyggua. Jej autorstwo Etiopczycy zwykle przypisują
świętemu Jaredowi, ojcu muzyki etiopskiej, który żył w VI w. Znawcy uważają jednak, że tekst powstał nie wcześniej niż w XV w.
Rozwijano również klasyczną etiopską poezję, tzw.
k'ynie oraz selam. W jej ramach powstało wiele hymnów liturgicznych.
Pozostałe istotne osiągnięcia tego etapu w rozwoju literatury etiopskiej to przekład ascetycznego dzieła Jana Saby pt.
Aragaui menfesaui (
Starzec duchowy), komentarze do Ewangelii (tzw.
Tyrguamie), komentarze Jana Chryzostoma do
Listu do Hebrajczyków,
Historia Świata autorstwa Al-Makina (Dżirdżis Uelde Amid) oraz dzieła pseudoepifaniczne .
Ten okres zwykło się nazywać
“złotym okresem etiopskiego średniowiecza” ze względu na intensywny rozwój, jaki dokonywał się nie tylko w literaturze, ale także w dziedzinach takich jak architektura, muzyka, malarstwo, polityka.
3) Ostatni okres literatury etiopskiej rozpoczął się w trudnym momencie historii Etiopii, albowiem był to czas wojen z muzułmanami, którzy coraz częściej napadali na kraj. Konflikty zbrojne nigdy nie sprzyjają rozwojowi państwa, ale tym razem sytuacja była wyjątkowo trudna: wojna ta miała podłoże nie tylko terytorialne, ale również ideologiczne i osobiste (zemsta). Muzułmańscy najeźdźcy z zapiekłością i zapamiętaniem niszczyli etiopskie klasztory, pałace, biblioteki. Mordowali ludność i palili księgi. W ciągu kilku lat zniszczono kilkusetletnie, w wielu wypadkach wybitne na skalę światową, osiągnięcia. To dlatego, nawet współcześnie, jest tak ciężko badać dzieje i sztukę Etiopii – w tamtym momencie dziejów po prostu prawie nic z niej nie zostało. Ostatecznie jednak, po wielu latach walk, Etiopczycy wygrali wojnę.
Literatura tamtej epoki siłą rzeczy odzwierciedlała sytuację w państwie. Powstało na przykład dzieło
Metshafe kyndyr (
Księga nieczystości), omawiające rytuał oczyszczenia tych, którzy przeszli na islam, ale chcieli powrócić do chrześcijaństwa.
Yczegie Ymbakom napisał
Anketse amin (
Brama wiary) oraz przełożył
Historię Barlaama i Jozafata oraz
Kronikę świata Abu Szakira. Ymbakom, muzułmanin, który przeszedł na chrześcijaństwo, w
Anketse Amin poddaje krytyce swoją dotychczasową wiarą i przedstawia argumenty za nowym wyznaniem.
W następnych wiekach tego okresu doszło do ponownego ożywienia życia kulturalnego. Popularne w literaturze były różnego rodzaju dysputy teologiczne, np. słynne Confessio Claudii (Wyznanie Klaudiusza, w którym cesarz ów odpiera różne zarzuty papiestwa wobec Kościoła Etiopskiego i tłumaczy jego dogmaty), Tseuanne nefs (Schronienie duszy), Mezgebe hajmanot (Skarbiec wiary), Fykkarie melekot (Objaśnienie boskości).
Z arabskiego przełożono
Itiraf al-aba (
Wyznanie ojców), które w Etiopii miało wielkie znaczenie (znane było pod nazwą
Hajmanote abbau (
Wiara ojców) . Tłumaczenia dokonał Mebaa Tsyjon, syn
rasa Amdu.
Hajmanote abbau pierwotnie był zbiorem traktatów na temat Trójcy Świętej i Chrystusa, ale jak to się w Etiopii nieraz zdarzyło, na przestrzeni wieków poszerzano jego zawartość, aż stał się głównym zbiorem etiopskich dogmatów, wierzeń i tradycji.
Inne wielkie przekłady z arabskojęzycznej literatury chrześcijańskiej to
Heui (encyklopedia teologiczna) oraz kompendium pokutne
Feus menfesaui (
Lekarstwo duchowe).
Powstały też wówczas kolejne księgi liturgiczne:
Metshafe nyssyha (
Księga pokuty),
Metshafe nuzazie (
Księga wyznania grzechów),
Metshafe teklil (
Księga ślubów) i
Metshafe kendil (
Księga lampy).
Rozwijano także poezję w jej różnych etiopskich gatunkach:
k'ynie,
selam,
gyt'ym. W Etiopii poezja osiągnęła niezwykły poziom kunsztu językowego, wymagający od twórcy nie tylko wrażliwości i zdolności poetyckich, ale też solidnego – i długoletniego - wykształcenia w tym kierunku. Za wybitnych poetów tamtego okresu uważa się m.in.
abbę Kyfle Johannysa oraz
azzaża Kenafro.
Pojawił się również nowy typ piśmiennictwa: utwory omawiające gramatykę języka etiopskiego, tzw.
sełaseł (dosłownie znaczy to 'drabina').
Rozkwitło kronikarstwo. Uznanym kronikarzem był np.
azzaż Sinoda, piastujący urząd
tsehafie tyyzaz w latach 1700-1726. Po jego śmierci cały dwór był w żałobie. Oprócz obowiązków kronikarskich, pełnił wiele innych: kształcił cesarskie dzieci, służył jako sędzia, był dostojnikiem kościelnym. Pisał też poezję, gramatyki, tworzył literackie opisy wydarzeń historycznych, był też kompozytorem i świetnie znał dzieje Etiopii.
Inni znani kronikarze to Hauarja Krystos oraz
azzaż Zeueld.
Później stopniowo gyyz został wyparty przez amharski również z literatury. Nadal istnieją ludzie, którzy gyyz znają i w nim piszą, np. duchowni czy niektórzy intelektualiści i pisarze. Są to jednak wyjątki i gyyz zostaje coraz bardziej w tyle za ciągle rozwijającym się amharskim i jego literaturą. Nie przekreśla to jednak historycznego dorobku gyyz i jego niegdysiejszego znaczenia dla kultury i dziejów kraju.