Kultura > Literatura
Literatura w gyyz pojawiła się w Etiopii mniej więcej równocześnie z chrześcijaństwem, a co za tym idzie, była to w dużej mierze literatura religijna – i tendencja ta utrzymała się właściwie do końca istnienia tradycji literackiej w tym języku. Oprócz tematyki religijnej rozwinięto również historiografię.
Początkowo twórcy etiopscy czerpali inspirację z literatury syryjskiej, greckiej czy koptyjskiej, z tych języków dokonywali też licznych przekładów, niemniej udało im się uniknąć zwykłego naśladownictwa. Jak już zostało objaśnione we wstępie, tłumaczenia zawsze były wzbogacane elementami kultury etiopskiej i dostosowywane do rodzimego kunsztu literackiego. Stąd etiopska literatura od początku cechowała się dużą oryginalnością.
Tradycyjnie literaturę w gyyz dzieli się na dwa główne okresy:
- okres aksumski (od IV do VIII-X wieku)
- okres zaczynający się powrotem dynastii salomońskiej w XIII w. i kończący się zastąpieniem w literaturze języka gyyz językiem amharskim w XIX w.
Okres aksumski
To właśnie z okresu aksumskiego pochodzą najstarsze zabytki literatury etiopskiej: kamienne inskrypcje aksumskie, w tym inskrypcje króla Ezany, za panowania którego Etiopia przyjęła chrzest. Inskrypcje, w zależności od tego, z którego wieku pochodziły, redagowane były nie tylko w gyyz, ale również w językach: greckim, sabejskim oraz w jakimś języku południowoarabskim zbliżonym do sabejskiego.
Dokonano wówczas również przekładu Biblii na gyyz na podstawie różnych wersji greckich, a także koptyjskich. Dokładna data tłumaczenia pozostaje nieznana. Razem z Biblią przetłumaczono też wiele apokryfów oraz Kanon Pisma Świętego.
Inne etiopskie tłumaczenia z greki z tamtego okresu to między innymi Kieryllos (dwie części to przekład z greki, trzecia część – z arabskiego), Fisalgos, reguły (klasztorne) Pachomiusza z Tabenisi, Żywot Pawła z Teb, Żywot św. Antoniego oraz Rozprawy o Antychryście Hipolita.
Kieryllos (Cyryl) jest etiopską antologią tekstów patrystyczno-dogmatycznych autorstwa Cyryla Aleksandryjskiego i innych Ojców Kościoła obecnych na soborze w Efezie w 431 roku. Ich główna treść to argumenty świadczące o jedności dwóch natur Chrystusa.
Fisalgos to utwór ludowy powstały w Egipcie i licznie przekładany w krajach wschodniego chrześcijaństwa. Ze względu na pewne cechy utworu, nie jest wykluczone, że to swego rodzaju przedchrześcijańska wersja Pisma Świętego. Dzieło to objaśnia wszystkich przedstawicieli świata przyrody w sposób duchowy i ukazuje różne ich związki z Chrystusem, szatanem, Kościołem i człowiekiem.
Jak ukazują powyższe przykłady, dzieła tamtego najwcześniejszego okresu literatury etiopskiej były rzeczywiście ściśle powiązane z przyjętą przez Etiopczyków wiarą. Wszystkie utwory w jakiś sposób nawiązywały do Boga. Mało była ważna postać autora i jego indywidualny styl (nie oznacza to braku dbałości o formę, wręcz przeciwnie). Dużo większą wagę przywiązywano do poszczególnych tradycji i ośrodków kulturalnych, z których dany pisarz się wywodził. Twórca jako taki mógł więc pozostać anonimowy, liczyło się za to, w jakims ośrodku się kształcił albo z jakiego klasztoru pochodził. Warto bowiem przypomnieć, że duchowieństwo stanowiło elitę intelektualną ówczesnej epoki.
Literatura gyyz od XIII do XIX wieku
W drugi okresie literatury gyyz wyróżnia często także następujące 3 podokresy:
1)okres od panowania Amde Tsyjona (1314-1344) do początku XV w.;
2)okres od panowania Zery Jaykoba (1434-1468) do lat 20. XVI w.;
3)od drugiego dziesięciolecia XVI w. do XIX w.(z pewnymi wyjątkami do wpółczesności), tj. do końca literatury gyyz.
1) Po upadku Aksum podupadła również jego literatura i dopiero za panowania Amde Tsyjona doszło do jej ożywienia (o twórczości literackiej między X a XIII wiekiem wiadomo bardzo niewiele).
To na ten okres przypada działalność słynnego abuny Abba Selama, z pochodzenia Kopta. W latach 1348/50-1388/90 był metropolitą Kościoła Etiopskiego (w tamtych czasach tylko duchowni pochodzenia koptyjskiego mogli nim zostać). Przetłumaczył on na gyyz wiele dzieł koptyjskich, np. różne żywoty świętych, homilie (np. Filkysjusa), Pytania i odpowiedzi na temat życia monastycznego, Gybre hymamat (Dzieje męki Chrystusa). To ponoć dzięki jego inspiracacji i zachętom przetłumaczono też takie dzieła jak Uyddasie Maryam (Pochwała Maryi), Gedle Samajtat (Akta męczenników) i Gedle hauarjat (Akta apostołów). Dzięki tym wszystkim przekładom zyskał sobie przydomek Meterguem, czyli Tłumacz.
Wśród istotnych tłumaczeń należy także wymienić Synkyssar oraz dzieła pseudoapostolskie, np. Dideskelja (Didaskalia), Metshafe kidan ze-ygzi-yne Ijesus Krystos (Testament Pana Naszego Jezusa Chrystusa) i Sienodos (Synodos).
Synkyssar (Synaksariusz) to etiopski zbiór żywotów świętych, do dziś bardzo ważny w życiu religijnym Etiopczyków. Pierwszego przekładu z języka arabskiego dokonał ok. XV w. mnich Szymon z egipskiego klasztoru św. Antoniego, następnie zaś żywoty te uzupełniano na przestrzeni wieków, już według etiopskiej estetyki i potrzeb (tzn. dopisywano żywoty kolejnych, przeważnie etiopskich, swiętych).
Didaskalia zostały przetłumaczone na etiopski (tj. gyyz) z języka arabskiego (prawdopodobnie przez abunę Selama) , zaś wersja arabska różni się nieco od innych wersji (jest tłumaczona z Konstytucji apostolskich, dla których Didaskalia były podstawą, punktem wyjścia). Oryginał tekstu w języku greckim jednakże zaginął, pozostało jedynie jego tłumaczenie na syryjski. Didaskalia to bardzo liczny zbiór rozporządzeń kościelnych powstały w III w. w północnej Syrii.
W XIV-XV wieku powstało też, oprócz licznych jak zwykle przekładów, wiele oryginalnych utworów etiopskich, m.in. w ramach typowej dla etiopskiej twórczości tamtego okresu, specyficznej formy ksiąg liturgicznych, obejmującej opisy i reguły rytuałów chrztu, bierzmowania czy pogrzebu (Metshafe gynzet) oraz formularz liturgii eucharystycznej (Kyddasie).
Wtedy powstało również jedno z najsłynniejszych dzieł literatury etiopskiej – Kebra Nagast czyli chwała królów Abisynii. Jego autorem był nybure yd Izaak. Jego autorstwo polegało jednak nie tyle na stworzeniu dzieła od podstaw, co na zebraniu, przetłumaczeniu i ułożeniu w całość różnych wersji krążącej po Etiopii od dawna legendy o królowej Saby.
Wielu etiopistów uważa, że utwór powstał, a następnie został starannie rozpowszechniony pośród społeczeństwa etiopskiego, aby wyjaśnić i wzmocnić pretensje rodziny królewskiej do władzy. Otóż Kebra Nagast opowiada o tym, jak etiopska królowa Makeda rodzi syna króla Salomona. Syn ten, Menelik, potem obejmuje po niej władzę, inicjując w ten sposób w Etiopii rządy tzw. dynastii salomońskiej, której władza miała pochodzić od Boga. Kebra Nagast miała jakoby pomóc w restauracji tej dynastii, która powróciła na tron w XIII w. Dzieło to niemniej służyło też w dziejach państwa jako utwór liturgiczny, gdyż opowiada również o tym, jak Arka Przymierza trafiła do Etiopii. Wykorzystano ją ponownie jako narzędzie polityczne za rządów Menelika II w XIX w. Jakby jednak nie oceniać wagi politycznej tego dzieła, jest ono niewątpliwie bardzo ważnym osiągnięciem oryginalnej literatury etiopskiej. Więcej o tej legendzie: Kebra Nagast .
Drugim ważnym utworem oryginalnym jest Syrate Mengyst (Prawidła cesarstwa), zbiór różnego rodzaju reguł ceremoniału dworskiego, podziału stopni dworskich i wojskowych, jak również kapłańskich, sędziowskich i urzędniczych, stanowił zatem swoisty poradnik czy też podręcznik mówiący o tym, jak należy prowadzić dwór oraz państwo. Księga ta, podobnie jak Synaksariusz, była od momentu powstania (za panowania Amde Tsyjona) wielokrotnie poszerzana o kolejne informacje i przepisy. Istnieje też jej kilka różnych wersji, właśnie z powodu wielokrotnego kopiowania i dopisywania kolejnych danych.
Także za panowania Amde Tsyjona powstał w Etiopii urząd dziejopisarza (tzw. tsehafie tyyzaz – 'spisujący rozkazy') i napisano pierwszą kronikę królewską, którą zapoczątkowano etiopską tradycję historiograficzną.
Dzięki licznym kontaktom z krajami śródziemnomorskimi do Etiopii docierały różne dzieła popularne w tym czasie w Europie i na Bliskim Wschodzie. Były one tłumaczone i często wzbogacane, zgodnie z etiopskim zwyczajem, w 'cechy lokalne'. Wymienić tu trzeba Teamre Maryam (Cuda Maryi lub Księga cudów maryjnych) czy Powieść o Aleksandrze Wielkim, a także Żywoty świętych i Żywoty męczenników, a także Historię Żydów (Ziena Ahjud) Józefa ben Goriona przetłumaczoną na gyyz z arabskiego. Powstają też podobne utwory oryginalne: Metshafe mystir ze-semaj ue-mydyr (Księga tajemnic niebieskich i ziemskich) oraz Ziena Yskendyr (Historia Aleksandra).
2) Kolejnym etapem w rozwoju literatury etiopskiej było panowanie cesarza Zera Jaykob. Był to władca zdecydowany i świadomy tego, co chce osiagnąć. Objął władzę w sile wieku, jako człowiek doskonale wykształcony, życiowo doświadczony i obyty w sprawach dworskich. Od razu przystąpił do realizacji swoich zamierzeń. Dążył do centralizacji władzy i zjednoczenia państwa, a także Kościoła Etiopskiego. Jako mądremu i dalekowzrocznemu politykowi udało mu się osiągnąć bardzo wiele. (Był on nota bene jednym z władców opiewanych w staroamharskich Pieśniach Królewskich, patrz Literatura w języku amharskim). Jego silna osobowość odcisnęła swe piętno także na literaturze. Sam opracował szereg dzieł filozoficznych i teologicznych (Metshafe milad, tj. Księga narodzin [Chrystusa]) oraz nadzorował prace nad wieloma innymi. Na jego rozkaz powstał także jeden z piękniejszych utworów literatury etiopskiej, Arganone Uyddasie (Harfa pochwały), napisany przez abbę Gijorgisa (przydomek Ormianin) ok. 1440 roku. Dzieło to, inspirowane tekstami biblijnymi i apokryfami, wyróżnia się niezwykle pięknym językiem i nietypowym, pozbawionym rymów stylem.
Tradycyjnie dla literatury etiopskiej, pisano także wiele żywotów świętych i mnichów oraz różne kazania.
Ważnym utworem tego okresu jest z pewnością księga pieśni liturgicznych Kościoła Etiopskiego, Dyggua. Jej autorstwo Etiopczycy zwykle przypisują świętemu Jaredowi, ojcu muzyki etiopskiej, który żył w VI w. Znawcy uważają jednak, że tekst powstał nie wcześniej niż w XV w.
Rozwijano również klasyczną etiopską poezję, tzw. k'ynie oraz selam. W jej ramach powstało wiele hymnów liturgicznych.
Pozostałe istotne osiągnięcia tego etapu w rozwoju literatury etiopskiej to przekład ascetycznego dzieła Jana Saby pt. Aragaui menfesaui (Starzec duchowy), komentarze do Ewangelii (tzw. Tyrguamie), komentarze Jana Chryzostoma do Listu do Hebrajczyków, Historia Świata autorstwa Al-Makina (Dżirdżis Uelde Amid) oraz dzieła pseudoepifaniczne .
Ten okres zwykło się nazywać “złotym okresem etiopskiego średniowiecza” ze względu na intensywny rozwój, jaki dokonywał się nie tylko w literaturze, ale także w dziedzinach takich jak architektura, muzyka, malarstwo, polityka.
3) Ostatni okres literatury etiopskiej rozpoczął się w trudnym momencie historii Etiopii, albowiem był to czas wojen z muzułmanami, którzy coraz częściej napadali na kraj. Konflikty zbrojne nigdy nie sprzyjają rozwojowi państwa, ale tym razem sytuacja była wyjątkowo trudna: wojna ta miała podłoże nie tylko terytorialne, ale również ideologiczne i osobiste (zemsta). Muzułmańscy najeźdźcy z zapiekłością i zapamiętaniem niszczyli etiopskie klasztory, pałace, biblioteki. Mordowali ludność i palili księgi. W ciągu kilku lat zniszczono kilkusetletnie, w wielu wypadkach wybitne na skalę światową, osiągnięcia. To dlatego, nawet współcześnie, jest tak ciężko badać dzieje i sztukę Etiopii – w tamtym momencie dziejów po prostu prawie nic z niej nie zostało. Ostatecznie jednak, po wielu latach walk, Etiopczycy wygrali wojnę.
Literatura tamtej epoki siłą rzeczy odzwierciedlała sytuację w państwie. Powstało na przykład dzieło Metshafe kyndyr (Księga nieczystości), omawiające rytuał oczyszczenia tych, którzy przeszli na islam, ale chcieli powrócić do chrześcijaństwa.
Yczegie Ymbakom napisał Anketse amin (Brama wiary) oraz przełożył Historię Barlaama i Jozafata oraz Kronikę świata Abu Szakira. Ymbakom, muzułmanin, który przeszedł na chrześcijaństwo, w Anketse Amin poddaje krytyce swoją dotychczasową wiarą i przedstawia argumenty za nowym wyznaniem.
W następnych wiekach tego okresu doszło do ponownego ożywienia życia kulturalnego. Popularne w literaturze były różnego rodzaju dysputy teologiczne, np. słynne Confessio Claudii (Wyznanie Klaudiusza, w którym cesarz ów odpiera różne zarzuty papiestwa wobec Kościoła Etiopskiego i tłumaczy jego dogmaty), Tseuanne nefs (Schronienie duszy), Mezgebe hajmanot (Skarbiec wiary), Fykkarie melekot (Objaśnienie boskości).
Z arabskiego przełożono Itiraf al-aba (Wyznanie ojców), które w Etiopii miało wielkie znaczenie (znane było pod nazwą Hajmanote abbau (Wiara ojców) . Tłumaczenia dokonał Mebaa Tsyjon, syn rasa Amdu. Hajmanote abbau pierwotnie był zbiorem traktatów na temat Trójcy Świętej i Chrystusa, ale jak to się w Etiopii nieraz zdarzyło, na przestrzeni wieków poszerzano jego zawartość, aż stał się głównym zbiorem etiopskich dogmatów, wierzeń i tradycji.
Inne wielkie przekłady z arabskojęzycznej literatury chrześcijańskiej to Heui (encyklopedia teologiczna) oraz kompendium pokutne Feus menfesaui (Lekarstwo duchowe).
Powstały też wówczas kolejne księgi liturgiczne: Metshafe nyssyha (Księga pokuty), Metshafe nuzazie (Księga wyznania grzechów), Metshafe teklil (Księga ślubów) i Metshafe kendil (Księga lampy).
Rozwijano także poezję w jej różnych etiopskich gatunkach: k'ynie, selam, gyt'ym. W Etiopii poezja osiągnęła niezwykły poziom kunsztu językowego, wymagający od twórcy nie tylko wrażliwości i zdolności poetyckich, ale też solidnego – i długoletniego - wykształcenia w tym kierunku. Za wybitnych poetów tamtego okresu uważa się m.in. abbę Kyfle Johannysa oraz azzaża Kenafro.
Pojawił się również nowy typ piśmiennictwa: utwory omawiające gramatykę języka etiopskiego, tzw. sełaseł (dosłownie znaczy to 'drabina').
Rozkwitło kronikarstwo. Uznanym kronikarzem był np. azzaż Sinoda, piastujący urząd tsehafie tyyzaz w latach 1700-1726. Po jego śmierci cały dwór był w żałobie. Oprócz obowiązków kronikarskich, pełnił wiele innych: kształcił cesarskie dzieci, służył jako sędzia, był dostojnikiem kościelnym. Pisał też poezję, gramatyki, tworzył literackie opisy wydarzeń historycznych, był też kompozytorem i świetnie znał dzieje Etiopii.
Inni znani kronikarze to Hauarja Krystos oraz azzaż Zeueld.
Później stopniowo gyyz został wyparty przez amharski również z literatury. Nadal istnieją ludzie, którzy gyyz znają i w nim piszą, np. duchowni czy niektórzy intelektualiści i pisarze. Są to jednak wyjątki i gyyz zostaje coraz bardziej w tyle za ciągle rozwijającym się amharskim i jego literaturą. Nie przekreśla to jednak historycznego dorobku gyyz i jego niegdysiejszego znaczenia dla kultury i dziejów kraju.
Literatura w języku gyyz
Początki literatury etiopskiej sięgają co najmniej IV w.n.e. Z tego okresu pochodzą jej najstarsze odnalezione dotąd zabytki. W owym czasie Etiopia istniała jako potężne królestwo Aksum, w którym język gyyz był zarówno językiem dworu, jak i literatury. Sytuacja ta utrzymała się przez cały czas rozkwitu Aksum, tj. do ok. X wieku. Potem Aksum podupadło i wówczas gyyz stopniowo wyszedł z użycia codziennego, pozostał jednak językiem literatury aż do XIX wieku. Do dziś pozostaje zaś językiem liturgii w Kościele Etiopskim. Mamy więc do czynienia ze swoistym rozdźwiękiem – przez kilkaset lat w Etiopii innym językiem mówiono, innym pisano. Często porównuje się sytuację języka gyyz do sytuacji łaciny w średniowiecznej Europie.Literatura w gyyz pojawiła się w Etiopii mniej więcej równocześnie z chrześcijaństwem, a co za tym idzie, była to w dużej mierze literatura religijna – i tendencja ta utrzymała się właściwie do końca istnienia tradycji literackiej w tym języku. Oprócz tematyki religijnej rozwinięto również historiografię.
Początkowo twórcy etiopscy czerpali inspirację z literatury syryjskiej, greckiej czy koptyjskiej, z tych języków dokonywali też licznych przekładów, niemniej udało im się uniknąć zwykłego naśladownictwa. Jak już zostało objaśnione we wstępie, tłumaczenia zawsze były wzbogacane elementami kultury etiopskiej i dostosowywane do rodzimego kunsztu literackiego. Stąd etiopska literatura od początku cechowała się dużą oryginalnością.
Tradycyjnie literaturę w gyyz dzieli się na dwa główne okresy:
- okres aksumski (od IV do VIII-X wieku)
- okres zaczynający się powrotem dynastii salomońskiej w XIII w. i kończący się zastąpieniem w literaturze języka gyyz językiem amharskim w XIX w.
Okres aksumski
To właśnie z okresu aksumskiego pochodzą najstarsze zabytki literatury etiopskiej: kamienne inskrypcje aksumskie, w tym inskrypcje króla Ezany, za panowania którego Etiopia przyjęła chrzest. Inskrypcje, w zależności od tego, z którego wieku pochodziły, redagowane były nie tylko w gyyz, ale również w językach: greckim, sabejskim oraz w jakimś języku południowoarabskim zbliżonym do sabejskiego.
Dokonano wówczas również przekładu Biblii na gyyz na podstawie różnych wersji greckich, a także koptyjskich. Dokładna data tłumaczenia pozostaje nieznana. Razem z Biblią przetłumaczono też wiele apokryfów oraz Kanon Pisma Świętego.
Inne etiopskie tłumaczenia z greki z tamtego okresu to między innymi Kieryllos (dwie części to przekład z greki, trzecia część – z arabskiego), Fisalgos, reguły (klasztorne) Pachomiusza z Tabenisi, Żywot Pawła z Teb, Żywot św. Antoniego oraz Rozprawy o Antychryście Hipolita.
Kieryllos (Cyryl) jest etiopską antologią tekstów patrystyczno-dogmatycznych autorstwa Cyryla Aleksandryjskiego i innych Ojców Kościoła obecnych na soborze w Efezie w 431 roku. Ich główna treść to argumenty świadczące o jedności dwóch natur Chrystusa.
Fisalgos to utwór ludowy powstały w Egipcie i licznie przekładany w krajach wschodniego chrześcijaństwa. Ze względu na pewne cechy utworu, nie jest wykluczone, że to swego rodzaju przedchrześcijańska wersja Pisma Świętego. Dzieło to objaśnia wszystkich przedstawicieli świata przyrody w sposób duchowy i ukazuje różne ich związki z Chrystusem, szatanem, Kościołem i człowiekiem.
Jak ukazują powyższe przykłady, dzieła tamtego najwcześniejszego okresu literatury etiopskiej były rzeczywiście ściśle powiązane z przyjętą przez Etiopczyków wiarą. Wszystkie utwory w jakiś sposób nawiązywały do Boga. Mało była ważna postać autora i jego indywidualny styl (nie oznacza to braku dbałości o formę, wręcz przeciwnie). Dużo większą wagę przywiązywano do poszczególnych tradycji i ośrodków kulturalnych, z których dany pisarz się wywodził. Twórca jako taki mógł więc pozostać anonimowy, liczyło się za to, w jakims ośrodku się kształcił albo z jakiego klasztoru pochodził. Warto bowiem przypomnieć, że duchowieństwo stanowiło elitę intelektualną ówczesnej epoki.
Literatura gyyz od XIII do XIX wieku
W drugi okresie literatury gyyz wyróżnia często także następujące 3 podokresy:
1)okres od panowania Amde Tsyjona (1314-1344) do początku XV w.;
2)okres od panowania Zery Jaykoba (1434-1468) do lat 20. XVI w.;
3)od drugiego dziesięciolecia XVI w. do XIX w.(z pewnymi wyjątkami do wpółczesności), tj. do końca literatury gyyz.
1) Po upadku Aksum podupadła również jego literatura i dopiero za panowania Amde Tsyjona doszło do jej ożywienia (o twórczości literackiej między X a XIII wiekiem wiadomo bardzo niewiele).
To na ten okres przypada działalność słynnego abuny Abba Selama, z pochodzenia Kopta. W latach 1348/50-1388/90 był metropolitą Kościoła Etiopskiego (w tamtych czasach tylko duchowni pochodzenia koptyjskiego mogli nim zostać). Przetłumaczył on na gyyz wiele dzieł koptyjskich, np. różne żywoty świętych, homilie (np. Filkysjusa), Pytania i odpowiedzi na temat życia monastycznego, Gybre hymamat (Dzieje męki Chrystusa). To ponoć dzięki jego inspiracacji i zachętom przetłumaczono też takie dzieła jak Uyddasie Maryam (Pochwała Maryi), Gedle Samajtat (Akta męczenników) i Gedle hauarjat (Akta apostołów). Dzięki tym wszystkim przekładom zyskał sobie przydomek Meterguem, czyli Tłumacz.
Wśród istotnych tłumaczeń należy także wymienić Synkyssar oraz dzieła pseudoapostolskie, np. Dideskelja (Didaskalia), Metshafe kidan ze-ygzi-yne Ijesus Krystos (Testament Pana Naszego Jezusa Chrystusa) i Sienodos (Synodos).
Synkyssar (Synaksariusz) to etiopski zbiór żywotów świętych, do dziś bardzo ważny w życiu religijnym Etiopczyków. Pierwszego przekładu z języka arabskiego dokonał ok. XV w. mnich Szymon z egipskiego klasztoru św. Antoniego, następnie zaś żywoty te uzupełniano na przestrzeni wieków, już według etiopskiej estetyki i potrzeb (tzn. dopisywano żywoty kolejnych, przeważnie etiopskich, swiętych).
Didaskalia zostały przetłumaczone na etiopski (tj. gyyz) z języka arabskiego (prawdopodobnie przez abunę Selama) , zaś wersja arabska różni się nieco od innych wersji (jest tłumaczona z Konstytucji apostolskich, dla których Didaskalia były podstawą, punktem wyjścia). Oryginał tekstu w języku greckim jednakże zaginął, pozostało jedynie jego tłumaczenie na syryjski. Didaskalia to bardzo liczny zbiór rozporządzeń kościelnych powstały w III w. w północnej Syrii.
W XIV-XV wieku powstało też, oprócz licznych jak zwykle przekładów, wiele oryginalnych utworów etiopskich, m.in. w ramach typowej dla etiopskiej twórczości tamtego okresu, specyficznej formy ksiąg liturgicznych, obejmującej opisy i reguły rytuałów chrztu, bierzmowania czy pogrzebu (Metshafe gynzet) oraz formularz liturgii eucharystycznej (Kyddasie).
Wtedy powstało również jedno z najsłynniejszych dzieł literatury etiopskiej – Kebra Nagast czyli chwała królów Abisynii. Jego autorem był nybure yd Izaak. Jego autorstwo polegało jednak nie tyle na stworzeniu dzieła od podstaw, co na zebraniu, przetłumaczeniu i ułożeniu w całość różnych wersji krążącej po Etiopii od dawna legendy o królowej Saby.
Wielu etiopistów uważa, że utwór powstał, a następnie został starannie rozpowszechniony pośród społeczeństwa etiopskiego, aby wyjaśnić i wzmocnić pretensje rodziny królewskiej do władzy. Otóż Kebra Nagast opowiada o tym, jak etiopska królowa Makeda rodzi syna króla Salomona. Syn ten, Menelik, potem obejmuje po niej władzę, inicjując w ten sposób w Etiopii rządy tzw. dynastii salomońskiej, której władza miała pochodzić od Boga. Kebra Nagast miała jakoby pomóc w restauracji tej dynastii, która powróciła na tron w XIII w. Dzieło to niemniej służyło też w dziejach państwa jako utwór liturgiczny, gdyż opowiada również o tym, jak Arka Przymierza trafiła do Etiopii. Wykorzystano ją ponownie jako narzędzie polityczne za rządów Menelika II w XIX w. Jakby jednak nie oceniać wagi politycznej tego dzieła, jest ono niewątpliwie bardzo ważnym osiągnięciem oryginalnej literatury etiopskiej. Więcej o tej legendzie: Kebra Nagast .
Drugim ważnym utworem oryginalnym jest Syrate Mengyst (Prawidła cesarstwa), zbiór różnego rodzaju reguł ceremoniału dworskiego, podziału stopni dworskich i wojskowych, jak również kapłańskich, sędziowskich i urzędniczych, stanowił zatem swoisty poradnik czy też podręcznik mówiący o tym, jak należy prowadzić dwór oraz państwo. Księga ta, podobnie jak Synaksariusz, była od momentu powstania (za panowania Amde Tsyjona) wielokrotnie poszerzana o kolejne informacje i przepisy. Istnieje też jej kilka różnych wersji, właśnie z powodu wielokrotnego kopiowania i dopisywania kolejnych danych.
Także za panowania Amde Tsyjona powstał w Etiopii urząd dziejopisarza (tzw. tsehafie tyyzaz – 'spisujący rozkazy') i napisano pierwszą kronikę królewską, którą zapoczątkowano etiopską tradycję historiograficzną.
Dzięki licznym kontaktom z krajami śródziemnomorskimi do Etiopii docierały różne dzieła popularne w tym czasie w Europie i na Bliskim Wschodzie. Były one tłumaczone i często wzbogacane, zgodnie z etiopskim zwyczajem, w 'cechy lokalne'. Wymienić tu trzeba Teamre Maryam (Cuda Maryi lub Księga cudów maryjnych) czy Powieść o Aleksandrze Wielkim, a także Żywoty świętych i Żywoty męczenników, a także Historię Żydów (Ziena Ahjud) Józefa ben Goriona przetłumaczoną na gyyz z arabskiego. Powstają też podobne utwory oryginalne: Metshafe mystir ze-semaj ue-mydyr (Księga tajemnic niebieskich i ziemskich) oraz Ziena Yskendyr (Historia Aleksandra).
2) Kolejnym etapem w rozwoju literatury etiopskiej było panowanie cesarza Zera Jaykob. Był to władca zdecydowany i świadomy tego, co chce osiagnąć. Objął władzę w sile wieku, jako człowiek doskonale wykształcony, życiowo doświadczony i obyty w sprawach dworskich. Od razu przystąpił do realizacji swoich zamierzeń. Dążył do centralizacji władzy i zjednoczenia państwa, a także Kościoła Etiopskiego. Jako mądremu i dalekowzrocznemu politykowi udało mu się osiągnąć bardzo wiele. (Był on nota bene jednym z władców opiewanych w staroamharskich Pieśniach Królewskich, patrz Literatura w języku amharskim). Jego silna osobowość odcisnęła swe piętno także na literaturze. Sam opracował szereg dzieł filozoficznych i teologicznych (Metshafe milad, tj. Księga narodzin [Chrystusa]) oraz nadzorował prace nad wieloma innymi. Na jego rozkaz powstał także jeden z piękniejszych utworów literatury etiopskiej, Arganone Uyddasie (Harfa pochwały), napisany przez abbę Gijorgisa (przydomek Ormianin) ok. 1440 roku. Dzieło to, inspirowane tekstami biblijnymi i apokryfami, wyróżnia się niezwykle pięknym językiem i nietypowym, pozbawionym rymów stylem.
Tradycyjnie dla literatury etiopskiej, pisano także wiele żywotów świętych i mnichów oraz różne kazania.
Ważnym utworem tego okresu jest z pewnością księga pieśni liturgicznych Kościoła Etiopskiego, Dyggua. Jej autorstwo Etiopczycy zwykle przypisują świętemu Jaredowi, ojcu muzyki etiopskiej, który żył w VI w. Znawcy uważają jednak, że tekst powstał nie wcześniej niż w XV w.
Rozwijano również klasyczną etiopską poezję, tzw. k'ynie oraz selam. W jej ramach powstało wiele hymnów liturgicznych.
Pozostałe istotne osiągnięcia tego etapu w rozwoju literatury etiopskiej to przekład ascetycznego dzieła Jana Saby pt. Aragaui menfesaui (Starzec duchowy), komentarze do Ewangelii (tzw. Tyrguamie), komentarze Jana Chryzostoma do Listu do Hebrajczyków, Historia Świata autorstwa Al-Makina (Dżirdżis Uelde Amid) oraz dzieła pseudoepifaniczne .
Ten okres zwykło się nazywać “złotym okresem etiopskiego średniowiecza” ze względu na intensywny rozwój, jaki dokonywał się nie tylko w literaturze, ale także w dziedzinach takich jak architektura, muzyka, malarstwo, polityka.
3) Ostatni okres literatury etiopskiej rozpoczął się w trudnym momencie historii Etiopii, albowiem był to czas wojen z muzułmanami, którzy coraz częściej napadali na kraj. Konflikty zbrojne nigdy nie sprzyjają rozwojowi państwa, ale tym razem sytuacja była wyjątkowo trudna: wojna ta miała podłoże nie tylko terytorialne, ale również ideologiczne i osobiste (zemsta). Muzułmańscy najeźdźcy z zapiekłością i zapamiętaniem niszczyli etiopskie klasztory, pałace, biblioteki. Mordowali ludność i palili księgi. W ciągu kilku lat zniszczono kilkusetletnie, w wielu wypadkach wybitne na skalę światową, osiągnięcia. To dlatego, nawet współcześnie, jest tak ciężko badać dzieje i sztukę Etiopii – w tamtym momencie dziejów po prostu prawie nic z niej nie zostało. Ostatecznie jednak, po wielu latach walk, Etiopczycy wygrali wojnę.
Literatura tamtej epoki siłą rzeczy odzwierciedlała sytuację w państwie. Powstało na przykład dzieło Metshafe kyndyr (Księga nieczystości), omawiające rytuał oczyszczenia tych, którzy przeszli na islam, ale chcieli powrócić do chrześcijaństwa.
Yczegie Ymbakom napisał Anketse amin (Brama wiary) oraz przełożył Historię Barlaama i Jozafata oraz Kronikę świata Abu Szakira. Ymbakom, muzułmanin, który przeszedł na chrześcijaństwo, w Anketse Amin poddaje krytyce swoją dotychczasową wiarą i przedstawia argumenty za nowym wyznaniem.
W następnych wiekach tego okresu doszło do ponownego ożywienia życia kulturalnego. Popularne w literaturze były różnego rodzaju dysputy teologiczne, np. słynne Confessio Claudii (Wyznanie Klaudiusza, w którym cesarz ów odpiera różne zarzuty papiestwa wobec Kościoła Etiopskiego i tłumaczy jego dogmaty), Tseuanne nefs (Schronienie duszy), Mezgebe hajmanot (Skarbiec wiary), Fykkarie melekot (Objaśnienie boskości).
Z arabskiego przełożono Itiraf al-aba (Wyznanie ojców), które w Etiopii miało wielkie znaczenie (znane było pod nazwą Hajmanote abbau (Wiara ojców) . Tłumaczenia dokonał Mebaa Tsyjon, syn rasa Amdu. Hajmanote abbau pierwotnie był zbiorem traktatów na temat Trójcy Świętej i Chrystusa, ale jak to się w Etiopii nieraz zdarzyło, na przestrzeni wieków poszerzano jego zawartość, aż stał się głównym zbiorem etiopskich dogmatów, wierzeń i tradycji.
Inne wielkie przekłady z arabskojęzycznej literatury chrześcijańskiej to Heui (encyklopedia teologiczna) oraz kompendium pokutne Feus menfesaui (Lekarstwo duchowe).
Powstały też wówczas kolejne księgi liturgiczne: Metshafe nyssyha (Księga pokuty), Metshafe nuzazie (Księga wyznania grzechów), Metshafe teklil (Księga ślubów) i Metshafe kendil (Księga lampy).
Rozwijano także poezję w jej różnych etiopskich gatunkach: k'ynie, selam, gyt'ym. W Etiopii poezja osiągnęła niezwykły poziom kunsztu językowego, wymagający od twórcy nie tylko wrażliwości i zdolności poetyckich, ale też solidnego – i długoletniego - wykształcenia w tym kierunku. Za wybitnych poetów tamtego okresu uważa się m.in. abbę Kyfle Johannysa oraz azzaża Kenafro.
Pojawił się również nowy typ piśmiennictwa: utwory omawiające gramatykę języka etiopskiego, tzw. sełaseł (dosłownie znaczy to 'drabina').
Rozkwitło kronikarstwo. Uznanym kronikarzem był np. azzaż Sinoda, piastujący urząd tsehafie tyyzaz w latach 1700-1726. Po jego śmierci cały dwór był w żałobie. Oprócz obowiązków kronikarskich, pełnił wiele innych: kształcił cesarskie dzieci, służył jako sędzia, był dostojnikiem kościelnym. Pisał też poezję, gramatyki, tworzył literackie opisy wydarzeń historycznych, był też kompozytorem i świetnie znał dzieje Etiopii.
Inni znani kronikarze to Hauarja Krystos oraz azzaż Zeueld.
Później stopniowo gyyz został wyparty przez amharski również z literatury. Nadal istnieją ludzie, którzy gyyz znają i w nim piszą, np. duchowni czy niektórzy intelektualiści i pisarze. Są to jednak wyjątki i gyyz zostaje coraz bardziej w tyle za ciągle rozwijającym się amharskim i jego literaturą. Nie przekreśla to jednak historycznego dorobku gyyz i jego niegdysiejszego znaczenia dla kultury i dziejów kraju.